Rozdział IV Drukuj

Sobór Watykański II i prawodawstwo posoborowe

 

Do Soboru Watykańskiego II instytucja misjonarza była prawnie zharmonizowana z duszpasterstwem zwyczajnym, ale faktycznie funkcjo­nowała jakby na uboczu zwyczajnych struktur duszpasterskich. Od Soboru zaczął się nowy okres jej rozwoju, o czym zadecydowały dwa czynniki: zmieniony charakter współczesnej migracji i zapoczątkowana przez tenże Sobór odnowo Kościoła.

 

Począwszy od lat sześćdziesiątych migracja stała się zjawiskiem powszechnym i wielowymiarowym. Rozwiązanie problemów, jakie ona ze sobą niesie, wymaga odtąd zaangażowania Kościoła i innych społeczności w oparciu o nowe zasady i formy działania1.

Z drugiej strony Sobór stworzył ideowe warunki dla odnowy duszpasterstwa migracyjnego, a w tym także omawianej instytucji. Poniższe rozważania ukazują drogi i etapy ewolucji misjonarza migrantów w czasie Soboru i w prawodawstwie posoborowym czyli do czasu ukazania się Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1983 r.

 

§1. SOBÓR WATYKAŃSKI II

 

Wyrazem pastoralnego charakteru Soboru była jego tematyka związana z duszpasterstwem i organizacja duszpasterstwa, a w tym także z funkcjonowaniem duszpasterstwa migrantów. To ostatnie zagadnienie znalazło swoje miejsce w przedsoborowych wnioskach, w treści schematów dokumentów soborowych i dyskusjach ojców Soboru, wreszcie w uchwałach Soboru.

 

1. Przedsoborowe wnioski

 

Niedługo po zapowiedzi zwołania Soboru2 papież Jan XXIII w dniu 17 maja 1959 r. utworzył Komisję Przedprzygotowawczą, której zadaniem było opracowanie konkretnych sugestii w sprawie organizacji i tematyki przyszłego Soboru3. W wyniku konsultacji i sondażu opinii publicznej w Kościele Komisja zebrała i opracowała wnioski, stanowiące bogaty materiał do dalszych prac przygotowawczych do Soboru4.

 

Liczne postulaty dotyczyły zjawiska migracji i migrantów. Podkre­ślano w nich potrzebę definitywnego określenia zasad i norm zabez­pieczających należytą opiekę duszpasterska nad tymi ludźmi5. Zdaniem jednych wnioskodawców zasady te należy przejąć z konstytucji "Exsul Familia"6, a według innych wcześniejsze normy powinny być odnowione i dostosowane do zmienionych warunków7. Stanowisko reformatorskie zdobyło z czasem przewagę.

 

Kwestię duszpasterstwa migracyjnego radzono rozwiązać w ramach zwyczajnej i nadzwyczajnej organizacji duszpasterskiej. Ten pierwszy system uznano za podstawowy8. Postulowano dlatego podkreślić odpowiedzialność biskupa i proboszcza za opiekę duchowa nad migrantami9. Dla należytego uwzględnienia potrzeb odrębnych grup etnicznych domagano się tworzenia diecezji i parafii personalnych10.

 

Wielu wnioskodawców wskazało jednak, że zwyczajna organizacja duszpasterska wymaga w tym przypadku uzupełnienia poprzez system organizacji nadzwyczajnej, określonej w konstytucji "Exsul Familia"11 . Ten drugi system uznano za wręcz niezbędny w miejscach, gdzie napływają świeży migranci12.

 

Właśnie tam konieczne jest - podkreślano - ustanowienie misjonarza migrantów,13 który - będąc tego samego pochodzenia i języka co migranci - zna psychikę i mentalność tych ludzi. Jego niezastąpiona rola ujawnia się zwłaszcza w dziedzinie spowiadania wiernych14.

 

Swą posługą misjonarz uzupełnia pracę miejscowych duszpasterzy15. Właściwą jemu placówką duszpasterską jest misja duszpasterska (missio cum cura animarum)16, choć może on kierować również innymi formami organizacji duszpasterskiej. W Jego posługiwaniu niezbędne jest unikanie przesadnego nacjonalizmu.17

 

2. Schematy i dyskusje soborowe

 

Od 5 czerwca 1960 r., a więc od dnia ustanowienia komisji przygotowawczych, rozpoczęła się druga faza przygotowania Soboru18. Jedna z komisji - Komisja do Spraw Biskupów i Zarządu Diecezji - zajęła się między innymi studium zagadnień duszpasterstwa migrantów.

 

Owocem prac tej Komisji były liczne serie schematów czyli projektów dokumentów, dyskutowanych przed lub w czasie Soboru. Pierwotne schematy zawierały dosyć dużo treści na interesujący nas temat. Kolejne wersje zachowały jedynie najbardziej istotne postanowienia w tej dziedzinie, a szczegółowe propozycje odsyłano do Papieskiej Komisji do Spraw Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego lub do kompe­tentnych dykasterii Kurii Rzymskiej19.

 

Kwestię misjonarza migrantów uwzględnił najpierw schemat dekretu "Praecipue de animarum cura quaestiones"20, dyskutowany i przyjęty na posiedzeniu Komisji Centralnej (przygotowawczej) w dniach od 3-13 maja 1962 r. 21 W rozdziale De emigrantium cura podkreślał on znaczenie misjonarza, nazwanego tam "dobrowolnym wygnańcą". Powinien on być odpowiednio przygotowany w seminarium, między innymi w zakresie znajomości ustaw świeckich dotyczących migracji. Rekrutacją i doborem misjonarzy powinny zająć się wyspecjalizowane komisje konferencji biskupów w krajach emigracji i imigracji22.

 

Według tego schematu ordynariusz miejsca ma powierzać misjo­narzowi duszpasterstwo w diecezji. Władza misjonarza ma być zwyczajną i powinna obejmować migrantów do drugiego stopnia linii prostej włącznie, czyli o jedno pokolenie dłużej, niż to przewidywała konst. "Exsul Familia". Misjonarzowi należałoby powierzyć między innymi parafię mieszaną czyli personalno-terytorialna23.

 

Na polecenie Komisji Centralnej schemat ten gruntownie zmieniono i przeredagowano. W wyniku tych prac powstał Schema decreti "De cura animarum"24. Według niego biskupi krajów emigracji mają ułatwiać swym kapłanom wyjazd, na stałe lub na określony czas, do innego kraju w celu opieki duchowej nad migrantami25. Obowiązkiem zaś biskupów w krajach imigracji Jest udzielić misjonarzowi migrantów jurysdykcji personalnej, określonej również granicami terytorialnymi. W zależności od miejscowych warunków dla opieki nad migrantami można utworzyć: parafię personalną lub mieszaną, bądź przynajmniej misję duszpasterską26.

 

W roku następnym projekt ten, uprzednio gruntownie przepracowany, ukazał się jako soborowy Schema decreti "De cura animarum", apro­bowany w dniu 22 kwietnia 1963 r. przez papieża Jana XXIII27. W numerze 47 mówił on o potrzebie szczególnej troski o migrantów ze strony zwykłych duszpasterzy28. W następnym zaś określał on wyspecjalizowane formy opieki nad migrantami. Wskazał on przy tym na dwa podstawowe rozwiązania organizacyjne tej opieki: parafię personalną (system zwyczajny) i misjonarza migrantów (system nad­zwyczajny)29.

 

Do omawianego schematu dołączono sześć dodatków, z których ostatni: Appendix sexta "De pastorali cura peculiarium quorundam fidelium coetuum" określał zasady dla planowanego dyrektorium dusz­pasterstwa migrantów i innych kategorii ludzi wędrujqcych30. Według niego misjonarz migrantów ma wykonywać swa posługę w innej diecezji na stałe lub czasowo, pozostając tam pod władzą własnego biskupa i równocześnie pod władzą ordynariusza miejsca, gdzie pełni swój urząd.31 Do tego drugiego należy obowiązek troski o utrzymanie misjonarza i o zapewnienie mu odpowiednich warunków do wykony­wania pracy apostolskiej32.

 

Według Appendix sexta misjonarz powinien otrzymać jurysdykcję personalno-terytorialną, wykonywana pod nadzorem miejscowego ordy­nariusza i we współpracy z miejscowymi duszpasterzami. Owa jurysdyk­cja ma więc być kumulowana z władzą miejscowych proboszczów33.

 

Jako formy organizacji duszpasterstwa migrantów dokument fen uznawał: parafię personalną, parafię mieszaną i misję duszpasterską34. Według Appendix secunda, dołączonego również do schematu De cura animarum, forma tą mógł być również wikariat35 .

 

Inną serię projektów, przygotowanych przez wspomnianą Komisję do Spraw Biskupów, stanowiły schematy dekretu "De episcopis ac de diocesium regimine".
Pierwszy z nich, opracowany w 1962 r.36, przewidywał trzy rozważania organizacji duszpasterstwa migrantów: parafię personalną, posługę wikariusza współpracownika i ustanowienie misjonarza migrantów37. Jak widać, eksponował on zwyczajne formy duszpasterstwa, a na dalszy plan przesunął urząd misjonarza migrantów.

 

Tę samą treść, nieznacznie tylko zmieniona w formie, powtarzał kolejny schemat dekretu "De episcopis ac de diocesium regimine", aprobowany 22 kwietnia 1963 r. przez papieża Jana XXIII, a nastę­pnie dyskutowany w czasie drugiej sesji Soboru (5-18 listopada 1963 r.)38. W trakcie dyskusji wywiązała się kontrowersja co do parafii personalnych dla migrantów: jedni byli za ich rozwojem, a inni za ich ograniczaniem39.

 

Na tym tle zrodziła się kwestia rozwiązań alternatywnych w sto­sunku do parafii personalnych. Niektórzy Ojcowie Soboru opowiedzieli się wówczas za ustanawianiem specjalnego wikariusza parafialnego dla migrantów, a dopiero na drugim miejscu dostrzegali potrzebę mianowania misjonarza migrantów40. Całkiem odmienne stanowisko zajęli inni biskupi, którzy dowodzili, że duszpasterstwo poprzez wikariusza współ­pracownika jest niewystarczające i mało skuteczne. Duchowe potrzeby migrantów można zaspokoić - ich zdaniem - tylko poprzez tworzenie parafii personalnych lub ustanowienie misjonarza migrantów41.

 

Dyskusja ta, toczona również poza aulą soborową, była wyrazem zmagania się dwóch tendencji, z których Jedna zmierzała do rozwiązania kwestii duszpasterstwa migrantów w ramach zwyczajnej organizacji duszpasterskiej, podczas gdy druga grupa starała się zapewnić w tej dziedzinie priorytet systemowi opieki nadzwyczajnej. W dalszej fazie obrad Sobór usiłował te tendencje pogodzić.

 

Na życzenie Ojców Soboru postanowiono połączyć dwa wyżej omówione schematy: "De episcopis" i "De cura animarum". W wyniku fuzji powstała kolejna seria schematów : "De pastorali episcoporum numere in Ecclesia". Pierwszy z nich - textus prior - został aprobowany 27 kwietnia 1964 r. przez papieża Pawła VI42. W omawianej sprawie polecał on najpierw biskupom otoczyć specjalną opieka migrantów, którzy z racji warunków życia są częściowo lub całkowicie pozbawieni zwyczajnej opieki duszpasterskiej proboszczów43. Następnie wskazał on na różne sposoby rozwiązania kwestii organizacji duszpasterstwa migrantów w diecezji: posługę kapłanów etnicznych, parafię personalną specjalnego wikariusza biskupiego. Zaznaczył on przy tym, że w tej dziedzinie można zastosować jeszcze inne rozwiązania pastoralne44.

 

Nowością tego schematu było ukazanie szerszego wachlarza różnorodnych form organizacji duszpasterskiej, przy równoczesnym wyeksponowaniu posługi kapłanów etnicznych jako pierwszego sposobu duszpasterstwa migrantów.

 

Po soborowej dyskusji w dniach od 18 do 23 września 1964 r. schemat ten został poddany dalszej rewizji i w tym samym roku ukazał się w nieco zmienionej edycji jako textus emendatus45. Poza dodaniem ważnego postanowienia o zadaniach konferencji biskupów w dziedzinie duszpasterstwa migrantów nowy schemat powtarzał w omawianych sprawach treść poprzednika.

 

W przerwie między sesjami omawiany schemat uległ dalszym modyfikacjom i na IV sesji został przedstawiony Ojcom Soboru Jako textus recognitus46. W dniu 6 października 1965 r. przyjęto go jako soborowy Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele "Christus Dominus".

 

3. Uchwały soborowe

 

Wpływ Soboru Watykańskiego II na rozwój instytucji misjonarza migrantów jest zdecydowanie większy, niż wynikałoby to z relacjono­wanych dotąd soborowych prac i końcowych uchwał, odnoszących się bezpośrednio do tejże instytucji.

 

Doniosłym jest tu najpierw fakt, że Sobór zwrócił uwagę Kościoła na współczesne zjawisko migracji, które rodzi skomplikowane problemy w życiu migrantów i różnych społeczności47. Ustalił on również "podstawowe kryterium", określające obowiązek specjalnej troski (peculiaris sollicitudo) Kościoła o migrantów48. Jako źródło tego obowiązku wskazał on dwa lub - w wypadku niektórych wiernych - trzy tytuły.

 

Pierwszym jest ten, że migranci nie mogą - ze względu na warunki swego życia - dostatecznie korzystać ze zwykłej opieki duszpasterskiej proboszczów, bądź nawet są jej całkowicie pozbawieni49.

 

Drugi tytuł wynika stąd, że migranci - podobnie jak wszyscy ludzie - mają prawo do zachowania i rozwoju własnego dziedzictwa kulturowego50. Kościół zaś, który jest powszechnym sakramentem zbawienia51. czuje się obowiązany do przekazywania wiary zgodnie z kulturą i tradycjami poszczególnego narodu czy grupy ludzkiej52. Dlatego również migranci mają prawo do duszpasterstwa etnicznego, uwzględniającego ich własny język, kulturę i mentalność53.

 

W przypadku migrantów, innego obrządku w grę wchodzi jeszcze trzeci tytuł, a mianowicie prawo wiernych do zachowania wszędzie własnego obrządku.