Rozdział II Drukuj

Okres od Soboru Laterańskiego IV do Trydenckiego

 

W okresie szczytowego średniowiecza Kościół był jeszcze - mimo dominującego w nim ducha uniwersalizmu - dostatecznie otwarty na pluralizm kultur, czego wyrazem było m.in. duszpasterstwo etniczne. Jego rozwojowi sprzyjała budząca się "gorączka nacjonalistyczna", a jeszcze bardziej ożywiono migracja (kolonizacja, handel, ruch pielgrzymkowy) w Europie oraz próby ekspansji na kontynenty azjatycki i afrykański1.  Poniższe rozważania dotyczą postaw prawnych duszpasterstwa etnicznego, osoby duszpasterza i form jego pracy duszpasterskiej.

 

§1. PODSTAWY PRAWNE DUSZPASTERSTWA ETNICZNEGO

 

Nowy etap w historii duszpasterstwa etnicznego zapoczątkował Sobór Laterański IV (1215 r,), którego kanon 9 stał się podwalina tej instytucji w prawie powszechnym i jej recepcji w prawie partykularnym2. Treść kanonu odnosiła się do sytuacji, jaka powstała na Wschodzie po upadku Konstantynopola (1204 r.). Papież Innocenty III (+121) utworzył tam patriarchat łaciński, a w licznych miastach wyznaczył łacińskich biskupów w miejsce nieortodoksyjnych biskupów greckich3. Dla zapewnienia opieki duszpasterskiej ludności różnego języka i obrządku, a "a także dla zapobieżenia konfliktom pomiędzy wiernymi i hierarchami różnych grup, Sobór nakazał (districte praecipimus) biskupom wyznaczyć odpowiednich kapłanów (viros idoneos) dla danych grup4. Odpowiednimi w tej sytuacji byli kapłani tego samego języka i obrządku co wierni5. Mieli oni wykonywać posługę duszpasterska "secundum diversitates rituum et linguarum" czyli w języku i obrządku wiernych.

 

Ten sam przepis określał obowiązki kapłanów etnicznych. Należało do nich celebrowanie nabożeństw, udzielanie sakramentów, nauczanie wiernych i budowanie ich przykładem życia. Zakres i natura tych obowiązków wskazywały, że owi kapłani posiadali pełną władzę proboszczowska6. Oznacza to, że Sobór pośrednio nakazał, aby biskupi tworzyli parafie personalne z tytułu odrębnego języka i obrządku wiernych oraz ustanawiali w nich odpowiednich proboszczów7.

 

Pod groźbą ekskomuniki Sobór zakazał ustanawiania w tym samym mieście dwóch biskupów. W razie konieczności dopuszczał jedynie, aby miejscowy biskup (łaciński) dobrał sobie odpowiedniego wikariusza generalnego dla wiernych innego języka i obrządku8.

Powyższe dyspozycje były aktualne również w innych częściach Kościoła i dlatego kanon 9 przyjęto do Compilationes Antiquae9, a następnie włączono go bez zmian do Dekretałów Grzegorza IX (1234 r.)10. Z całym zbiorem został on - odtąd jako dekret - promulgowały jako prawo powszechne.

 

Potrzeba stosowania tego dekretu w Kościele Zachodnim, gdzie wierni - jednorodni obrządkowo - potrzebowali specjalnej opieki duszpasterskiej z racji odmiennego języka i narodowości, sprawiła, że w kanonistyce i praktyce życiowej rozdzielono i usamodzielniono oby tytuły duszpasterstwa etnicznego, czyli język i obrządek. Autorzy, interpretując ten dekret, podkreślali zwykle odrębność języka i narodowości wiernych, a pomijali milczeniem kwestię obrzqdku11 .

 

Do dowartościowania języka ojczystego w duszpasterstwie przyczyniła się jedna z reguł Kancelarii Apostolskiej, zwana "reguła de idiomate". Ustalona za papieża Grzegorza XI (+1378) i odnawiana przez kolejnych papieży, dotrwała ona do czasów najnowszych12. Wymagała ona, aby parafię !ub inne beneficjum duszpasterskie nadawano jedynie takiemu kapłanowi, który dobrze rozumie i poprawnie posługuje się językiem ojczystym czy nawet narzeczem (idioma loci) wiernych, dla których ma być duszpasterzem. W przeciwnym przypadku prowizja kanoniczna była z mocy samego prawa nieważna. W razie konieczności działania wbrew regule istniała możliwość dyspensy Stolicy Apostolskiej13 .

 

Za podstawę reguły uznawano zarówno prawo Boże, jak i kościelne. Oba wymagają - wskazywano - aby pomiędzy kapłanem a wiernymi istniała więź wzajemnej znajomości i zrozumienia. Pasterz powinien znać język ludu z racji obowiązku głoszenia zrozumiale Słowa Bożego i spowiadania wiernych14 . W praktyce "reguła de idiomate" sankcjonowała treść kanonu 9 Soboru Laterańskiego IV. Stale przypominała, że język ojczysty jest naturalnym środkiem przekazywania prawdy Bożej, a przy ustanawianiu duszpasterzy faworyzowała kapłana etnicznego15 . Przepis Dekretałów C.14 X,111 31 był podstawą dla prawodawstwa partykularnego, które chroniło duszpasterstwo etniczne w różnych krajach i określało jego konkretne formy. Źródła potwierdzają istnienie wówczas tego duszpasterstwa w krajach Europy zachodniej16, na terenach zachodniej słowiańszczyzny17, na kolonizowanych lub zawładniętych przez Niemców ziemiach polskich18 i pruskich19, na Rusi20,
Litwie21 i Łotwie22, w Mołdawii23, Bizancjum24, na Krymie25, w Persji26, w północnej Afryce27, a także w innych jeszcze miejscach.

 

§2. DUSZPASTERZ ETNICZNY

 

Pracę duszpasterska o charakterze etnicznym spełniało duchowieństwo diecezjalne i zakonne? To drugie czyniło to zazwyczaj na terenach chrystianizowanych, łącząc opiekę nad rodakami z działalnością misyjną. Od XIII w. wyróżnili się w tej pracy franciszkanie, dominikanie, augustianie, zakony krzyżowe28 I przeznaczone do wykupu niewolników.29 
Dominikanie30 i franciszkanie31 stworzyli w tym celu specjalne kongregacje misyjne, działające w Azji i Europie wschodniej, zawsze w oparciu o kolonie kupców i osadników łacińskich. Owe kongregacje podlegały bezpośrednio najwyższym władzom zakonnym, a ich członkowie posiadali szerokie uprawnienia duszpasterskie.32


W klasycznym średniowieczu prawo dowartościowało urząd duszpasterza etnicznego. Mógł go objąć tylko kapłan zdatny33, Na zdatność (idoneitas) składał się zespół różnorodnych kwalifikacji34, a w tym również znajomość języka ojczystego wiernych35. Wymogi te sprawdzano podczas kanonicznego egzaminu, poprzedzającego prowizję na dany urząd36.
Ponieważ misjonarze etniczni działali również wśród tubylców, zakony, zwłaszcza dominikanie i franciszkanie, prowadzili specjalne kolegia dla nauczania języków obcych37. Na terenach etnicznie mieszanych odpowiednie przygotowanie duszpasterzom etnicznym zapewniały zwykle szkoły katedralne38.


Liczne wędrówki kapłanów etnicznych rodziły problemy dyscyplinarne. Klasyczne zbiory prawo zawierały dlatego przepisy regulujące migrację duchowieństwa39, święcenia obcych40, nadawanie beneficjów obcym kapłanom41. Dyscyplinę tę zaostrzono wobec przybyszów z odległych terytoriów (ex remotibus partibus), z innych krajów (alienigenae) a zwłaszcza wobec osób zamorskich (uttramarini) i zagórskich (ultramontani)42.

 

§ 3. FORMY ORGANIZACJI DUSZPASTERSKIEJ

 

W omawianym okresie udoskonalono formy organizacji duszpasterstwa etnicznego. Na bliskim Wschodzie i na terenach świeżo chrystianizowanych istniały biskupstwa łacińskie, których baza demograficzna była ludność napływowa, głównie koloniści i kupcy z krajów zachodnioeuropejskich.43 


Podstawowa forma duszpasterstwa mniejszościowych grup etnicznych była parafia z dokładnie określonymi już wówczas prawami duchowymi i materiatnymi44. Niejednokrotnie służyła ona wyłącznie wiernym innego języka, narodowości czy obrządku45. Parafie narodowościowe na Wioskach (kolonie) miały charakter lokalny a w miastach - personalny46.
Etniczny charakter parafii zabezpieczało i utrwalało prawo patronatu, które pozostawało w rękach fundatora kościoła i jego spadkobierców47. Poniekąd z natury rzeczy miało ono charakter rodowy, dziedziczny i narodowy48. Pierwszym i podstawowym przywilejem patrona było prezentowanie na wakujący urząd proboszczowski w danej parafii odpowiedniego duchownego, którym był z zasady kapłan etniczny.


Częstym rozwiązaniem organizacyjnym była parafia etnicznie mieszana, służąca równocześnie kilku grupom wiernych49. Zgodnie z regułą "de idiomate" proboszcz takiej parafii powinien znać języki wszystkich grup wiernych50. Jeśli któregoś nie znał, miał ścisły obowiązek, usankcjonowany surowymi karami włącznie z depozycją51, dobrać sobie odpowiedniego pomocnika, władającego danym językiem52.


Owym kapłanem pomocniczym był z reguły wikariusz parafialny, zwany z racji swej funkcji - kapelanem określonej grupy narodowej np. niemieckim, polskim czy pruskim53. Był on ustanowiony jako wikariusz stały (vicarius perpetuus) z własnym beneficjum54, bądź jako wikariusz czasowy (vicarius temporaneus), zastępujący lub wspierający proboszcza w wykonywaniu jego obowiązków55. Jego szczególnym zadaniem było głoszenie Słowa Bożego i spowiadanie wiernych w języku ojczystym określonej grupy wiernych56.
Obok parafii - zwyczajnej formy organizacji duszpasterskiej - istniał rozbudowany system różnego typu kapelanii Nazywano je "urzędem specjalnym", gdyż ich status normowały głównie przepisy specjalne i przywileje papieskie. Często stanowiły prawdziwe beneficjum ze złączonym z nim prawem patronatu57.


W szczytowym i późnym średniowieczu funkcję duszpasterstwa etnicznego spełniały niektóre kaplice królewskie, cieszące się zwykle prawami parafialnymi i egzempcją. Kapelani byli tam często w randze biskupiej58. Podanie książęta i możni posiadali własne kaplice, które przeradzały się niejednokrotnie w parafie rodzinne (paroeciae gentilitiae)59.


Mnożyły się wówczas stałe lub tymczasowe placówki dyplomatyczne przy Stolicy Apostolskiej, na dworach królewskich, książęcych i biskupich. Angażowani tam specjalni kapelani niejako z natury rzeczy duszpasterstwo etniczne60.


Częstą forma tego duszpasterstwa byty kościoły zakonne, zwłaszcza znajdujące się na terenach kolonizowanych i zamorskich. Należące do zakonów krzyżowych i żebraczych cieszyły się zwykłe papieskimi przywilejami duszpasterskimi i egzempcją61.
Zakonnicy, choć nie tylko oni, byli kapę Sanami różnych stowarzyszeń etnicznych. Fundowane i utrzymywane przez te stowarzyszenia kapelanie stanowiły często jakby "mała parafię" z własna kaplica, duszpasterzem i specjalnym kultem62. Wyróżniały się w tej| dziedzinie gildie i hanzy kupieckie, które budowały sobie zazwyczaj własne kościoły63. Odrębne duszpasterstwo posiadały też powstające od XIII w. etniczne bractwa studenckie, zwane nacjami, które dały początek zagranicznym kolegiom narodowym64.
W tym okresie istniały nadal dość liczne hospicja (szpitale) narodowe, przy których erygowano kapelanie z przynależnymi im prawami duchowymi (kapelan, kaplica, cmentarz, niektóre prawa parafialne) i materialnymi (beneficjum, dziesięciny)65 .W XIV w. wyraźnie rozróżniono kapelanie z prawami parafialnymi i bez nich66.


Nietypowy status mieli kapelani etniczni, którzy towarzyszyli karawanom kupieckim na lądzie67, wyprawom okrętowym na morzu68 czy wyprawom wojennym (kapelani wojskowi)69. W kościołach nadmorskich, głównie w Afryce północnej, działali kapelani zajmujący się posługą i wykupem niewolników70.


Do potrzeb mniejszościowych grup etnicznych dostosowano jeszcze inne urzędy kościelne. W początkach XIII w. powstał urząd kaznodziei etnicznego, określonego w akcie fundacji i prawie partykularnym71 Kaznodzieja: generalny lub zwykły, stały tub czasowy miał obowiązek głosić Słowo Boże w określonym miejscu i czasie, w języku danej grupy wiernych72. Odpowiednio dobrani i przygotowani kaznodzieje etniczni rekrutowali się zazwyczaj z zakonów żebraczych73.


Kaznodzieja etniczny miał zwykle władzę spowiadania wiernych74. Niezależnie od tego istniał odrębny urząd spowiednika etnicznego. Papież Benedykt XII w 1338 r. utworzył w Rzymie 3 kolegia penitencjarzy, należących do różnych narodowości, aby spowiadali wiernych w odpowiednim dla siebie języku75. Status prawny penitencjarzy: ich liczbę, narodowość, przynależność zakonną, prawa i obowiązki, określały kolejne dokumenty papieskie76. Odtąd podobne kolegia powstawały w innych miejscach pielgrzymkowych (Loretto, Padwa)77. Pojedynczych spowiedników dla odrębnych grup etnicznych ustanawiano gdzieniegdzie przy katedrach78, kolegiatach, kościołach parafialnych, a zwłaszcza zakonnych79 i brackich80.


Niekiedy mniejszości miały prawo patronatu także na inne urzędy kościelne, jak np. na altarzystę, mansjonarza, zakrystianina, czy nauczyciela81. Niektóre z tych urzędów były łączone. Wikariusz parafialny bywał altarzystą lub mansjonarzem, altarzysta - kaznodzieją, a mansjonarz spowiednikiem.


W przypadku braku własnego duszpasterza etnicznego sięgano - zgodnie ze starą praktyką - po tłumacza, korzystając z jego usług przy głoszeniu kazań82, lektury w klasztorach83, a nawet przy spowiedzi84.


Tak więc w szczytowym i późnym średniowieczu element etniczny przeniknął do duszpasterstwa i wycisnął piętno na całej strukturze organizacji kościelnej. Duszpasterz etniczny zdobywał stopniowo własną specyfikę, ale nie miał jeszcze wówczas określonego statusu prawnego. Jego prawna figura istniała jakby wcielona w licznych urzędach duszpasterskich.

 


1 L. Dotlot. Les migrations humaines. Paris 1970 s. 20- 21; P. Chaunu. l'expansion europeenne du XIII au XV siecte. Paris 1909 s. 79-88,104-165.
2  COD s. 239.
3 E. Gonzales-Teltez. Com mentor ia perpetua in singulos fextus quinque librorum Decretalium Gregom IX. Venełiis 1766. lib. t tit. 31 c.14 nr 1.
4 Hostiensis. In quinque Decretalium libros commentaria. Ventiis 1581 lib. l tit. 31 c.14 nr 1.
5 Gonzalez-Tellez. lib. l tit. 31 c.14 nr 4.
6 L. Thomassinus. Vetus et nova Ecciesiae disciplina circa beneficia et bene-ficiarios. t. l Venetiis 1773 p.l lib. l c.29 nr 7.
7 Bakalarz. Parafia personalna, jw. s. 27-28.
8 Benedictus XIV. De synodo dioecesana. Venetiis 1792 lib. It c.12 nr 4.
9  Comp. IV lib. l tit. 13 c.2.
10 C. 14 X. l 31.
11 Zob. c. 5 X, III 7: c.32 X, li) 30: N. Panormitanus. Lectura super primo Decretalium. Venetiis 1496 lib. l p. 11 c. de officio ordinarii, verb. "Ouoniam" nr 3: Gonzalez-Tellez. lib. l tit. 31 c.14 nr 1.4.
12 Reguła e Cancellariae Aposłolicae. Ed. E. Otenthal. Innsbruck 1988 s. 40.
13 L. Gomes. Commentaria in regulas Cancellariae ludiciales. Venetiis 1540 reguła de id io mata e, q. 1-4; J. Rigantius. Commentaria in regulas, constitutiones et ordinationes Cancellariae Apostolicae ł. 11 Coloniae 1751 reg. XX nr 1-117.
14 J 10, 3-5.14-15: Gomes. Reg. de idiomate q. 1 nr 1-2, 18; Rigantius. Reguła XX nr 2,7.12.
15 Sobór w Konstancji (1414-1418) opracował projekt kanonu: De ignorantibus idioma (c. 22), wyraźnie zaczerpnięty z reguły "de idiomate". Zob. Mansi t. XXVIII koi. 288.
16 Conc. Parisiense (t212) c. 12. Mansi t. XXII koi. 845: Conc Treyirense (1227) c.1. Mansi t. XXII! koi. 27; Conc. Lambethense (l28t) c. 3 Mansi t. XXIV ko!. 407.
17 Grentrup. Religion, jw. s. 216.
18 Synodus Archiep. Gnesnensis Jacobi (l 28 5) c. 3,6,18-20,34. Antiquissimae Constitutiones Synodales Provinciae Gnesnesis. ed. R. Hubę. Petropoli 1856 s. 167-168. 173-174, 178: Syn. Prov. Uniejoviensis (l326) c. 18, tamże s. 200;W. Rubin. Jeżyk ludowy w duszpasterstwie w polskim ustawodawstwie kościelnym do XVIII wieku. Duszpasterz Polski Zagranica 4: 1953 s. 339-349.
19 Conc. Pomesaniense (l41l) c. 24. H. Jacobson. Geschichte der Quellen des katholischen Kirchenrechts der Provinzen Preussen und Posen mit Urkunden und Regesten. Königsberg 1837 s. 152.
20Abraham, jw. s. 46-252.
21 J. Napiersky. Russich Livländische Urkunden. Petersburg 8ó8 s. 47; Abraham jw. s.182-192.
22 Synodus Prov. Rigensis (1428) c. 3, Constitutiones Synodales Warmienses., Ed. F. Hipler. Brunsbergae 1899 s.309.
23 Gregorus IX. Epist. 14 XI 1234. Vetera monuntenta historica Hungariam sacram illustrantia t. L Ed. A. Theirier. Romae 1859 s. 131.
24 C. 5 KJEI 7; Fedalto) w. f. i $. 197-352.
25 Jan XXIII bullą z 5 V 1333 erygował łacińską metropolię w Kecz na Krymie . Zob. Vetera monumenta Poloniae et Lituaniae. t. t, Romae 1860 nr 458,
26 R. Waterfield. Christians in Persia. London 1973 s. 52- 53; Fedalto. jw. t. I s. 417-419.
27 C. H X.V 6: Schmidlin, jw. s. 190-192; Martinge. jw, s. 638-649.
28 Schmidlin, jw, s. 182-184; Abraham, jw. s. 165-l75; A. Walz. Compedium historiae Ordinis Praedicatorum. Romae 1930 s. 166-178, 236-242.
29 Były to: Ordo SS. Trinitatis de Redemptione Captivorum (1198). Ordo B. Mariae de Mercede Redemptionis Captivorum (l220). Zob. S. De Angelis, De fidelium associationibus. t. I Neapoli 1959 s. 210-212, 222-225.
30 Utworzyli: Societas Peregrinantium propter Christum (l250).
31 Założyli: Societas Peregrinatium pro Christo (1304),
32 R. Loenertz. La Societe des Freres, Peregrination Romae 1937 s, 1-5, 31-34; Equren? jw. s. 61-70 Walz. jw. s.239-241.
33 C. 14 X.! 31: "provideant viros idoneos". Zob. C. 5 X. III 7.
34 C. 7,22 X. I. 6; C. 29 X.III 5; C, 14 I 6 in VI
35 Conc. Porisiense (l212) c. 12. Mansi t. XXII kol. 845. Por. Conc. Castrum Gonterii (123l) c. 16. Mansi t. XXIII kol. 236-237; Conc. Prov. Rigense (1428) c. 3. Constitutiones synodales, jw. s. 309.
36 C. 22, 44 X.I 6.
37 M. Braun. Missionary problems in the thirteenth century: a study in missionary preparation. The Catholic Historical Review 25: 1939
s. 146-159.
38 J. Skoczek. Dzieje lwowskiej szkoły katedralnej. Lwów 1929 s. 93-192; J. Gietrych. Oblicze religijno-moralne Warmii i Mazur, W: Sacrum Poloniae Millenium. t. IV Rzym 1957 s. 304.
39 C. 7 C. IX q. 2; C, 1,3 X. I 22; C, 5,17 X. III 4,
40 Por. C. 1-4 D LXXI; C. 3X. III 29.
41 C. 4 X. I 22.
42 C. I.3 X.I 22; C. 9.11 X. I 11; C. 2 III 8 in Extr. Comm.; Conc, Potaviense (1284) C.7. Mansi t. XXIV kol. 506.
43 Fedalto. jw. t. I s.191-201, 226-228, 247-311. 436-495; Loenertz, jw. s. 31-34.
44 C. 54.55 C. XVI q.1; C. 1-5 X. III 29; C.3 X,III 48; C. 12 X. V 38.
45 C 14 X.I 31; C. 9.11 X,I 11
46 Silnicki. jw. s. 356-361.
47 C. 31 X.III 5; C. 1-31 X,III 38; C. 1-2 III 12 in Clem.
48 P. Landau. Jus patronatus. Koeln 1975 s, 51-68,
49 C. 32 X.III 30; Silnicki. jw. s. 358.
50 Calixtus III. epist. 20 IV 1455. Vetera monumenta Poloniae et Lituaniae, jw. s. 97.
51 Synod. Wladislaviaensis (1402) C. ?ut qulibet- plebanus. Statuta synodalia dioecesis Wladislaviaensis et Pomeraniae. Ed. Z. Chodyn ski. Varsaviae l890 s. 4.
52 Conc. Castrum Gonterii (1231} c. 16-17. Mansi t. XXIII kol. 236-237; Conc. Pomesaniense (1411) e. 24. Jacobson, jw. s. 152; Conc. Prov. Rigense (1428) c. 3. Jacobson. jw. s. 22.
53 Conc. Wormiense (1449) c. 29. Hipler. jw. s. 18: Conc, Warmiense (l497) c. 35, Hipler. jw. s. 31; Conc. Vilnense (1528) c. 14. J. Sawicki. Concilia Poloniae t. II. Warszawa 1948 s. 130-131; S. Kurpiowski. Wikariusz współcownik w polskim prawie synodalnym. Lublin 1963 s. 106-108 (mps).
54 C. 30, 33 X. III 5: Denenbourg. jw. s. 3-4.
55 C. 3,6 X.III 6: Denenbourg. jw. s. 4-9. 16-19.
56 zob. rozdz. II przypis 53.
57C. 33 X.II 5; C. 10,16,17 X.V 33; k. Frölich. Die Rechts-formen der mittelaltärlichen Altarofründen. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonische Abteilung 20: 1931 t. 474-539.
58 C. 16 X.V 33: Silnicki. jw. s. 87, 94.
59 J. Dom. Zur Geschichte der [...] Zeitschrift, jw. t. 344-359.
60 Zob. C. 1-10 X.l 30; t. Cardinale. Le Saint-Siege et la diplomatie. Tournai 1962 s. 26-30; Loenertz, jw. s. 58-61.
61 Zob. C. 3.4,7 ,TO,l7 X.V SS; Eguren. jw. i. 63.
62 Moroni, jw. t. II s. 296-299, 304; G. Monti te confraternite medievali dell' alta e media Italia, t. I Venezia 1927 s. 81-85, 121-125.
63 Johansen, jw. s. 313-326; Dollinger. jw. s. 37.36.46-47.
64 F. Savigny. Geschichte des römischen Rechts im Mittelater. t. III Heidelberg 1834 s. 181, 187-188; G.Meersseman. Ordo fraternitatis Confraternite e pietá del laici nel Medioevo. t. I Roma 1977 s. 188-190.
65 Zob. C. 3-4 X.III 36; C. 17 X.V 33; C. 2 III 2 in Ciem.; Lallemand. jw. t. III s. 97, 118-119, 197; Imbert, jw. s. 58-76.
66 Zob. C. 2 X.III 48; Lallemand. jw. t. III s. 92-94.
67 Abraham, jw. s. 53-54, 67-69.
68 Walz, jw. s. 171: P. Anson. Apostlcship of the Sea in England and Wales, London 1947 s. 5.
69 E. Nowak, Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968-1831. Warszawa 1932 s. 4-10.
70 C. 13-16. 70 C. XII q. 2; C. 6,11 X.V 6; Didacus. Chronicarum Discalceati Ordinis Sanctissimae Trinitatis de Redemptione Captivorum. Prage 1726 lib. l c. 25 nr 20; Martinger. jw, s. 634-649.
71 Conc Lateranense IV (l215) c. 10. COD s. 239-240; C. 15 X.l 31; Catalogus abbatum saganensium t. I Ed. G. Steniel Breslau 1835 s. 229; Acta Capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta. t. II. Ed. B. Ulanowski. Kraków 1902 s. 358-359: J. Skoczek. Kwestia języka kazań lwowskich w wieku XIII-XVI w. Lwów 1927 s. 2-29.
72 Walz. jw. s. 154-159; J. Kłoczowski. Dominikanie polscy na Śląsku w XIII-XIV wieku. Lublin 1956 s. 48-49. 142-143, 237-242.
73 por. C. 12-13 X.V 7; C.2 III 7 in Clem.
74 C. 15 X. I 31.
75 Benedicłus XII. Const. ?In agro Dominico" 8 IV 1338. Bullarium Romanum t. IV Torino 1859 s. 416-424.
76 Zob. A. Canestri. De novissima Poenitentiariae Apostolicae reformatione. Apolinaris 8: 1935 s. 203-216: Ch. Berutti. De Curia Romana. Notulae historico-exegetico-practicae. Roma 1952 s. 67-68.
77 Moroni. jw. t. LII Venezia 1851 s. 79-75.
78 Grentrup. Religion, jw. s. 239.
79 C. 2 V 10 in V: C. 2 III 7 in Clem.; Kłoczowski. jw. s. 254-256.
80 Innocenty III bullą "Inter desiderabilia" z 23 VIII 1490 nr 6 udzielił bractwu Florentczyków w Rzymie przywileju wyboru własnego spowiednika. Magnum Bullariurn Romanum t. I Luxemburgi 1727 s. 448.
81 M. Friedberg. Kultura polska a niemiecka, t. II Poznań 1946 s. 140.
82 Conc. Sombiense (l425) C. 2. Jacobson, jw. t. 126; Con. Warmiense (1449) c. 29. Hipler. jw. s. 18-19.
83 Conc. apud Salmurum (1253) c. 15. Mansi t. XXIII kol. 813.
84 Conc. Sambiense (l427) c. "pretera sacerdotes". Jacobson, jw. s. 172: Moroni. jw. t. LII s. 69.