Okres od Soboru Trydenckiego do Watykańskiego II

W tym okresie w Kościele dominowała tendencja uniformistyczna. W odróżnieniu od wspólnot niekatolickich, które zamykały się w swych partykularyzmach, Kościół akcentował swą uniwersalna jedność: doktrynalną, prawną, liturgiczną i językową.¹ 

Duszpasterstwo etniczne, które upowszechniło się w całym świecie, pełniło w tym względzie rolę ambiwalentną. Z jednej strony było narzędziem kolonialnej metody misyjnej, polegającej na przekazywaniu nowym ludom wiary łącznie z europejska kultura, a z drugiej adaptowało wiarę do naturalnych odrębności kulturowych i - przełamując uniformizm kościelny - torowało drogę do pluralizmu życia kościelnego.² 

Status duszpasterstwa etnicznego określały wtedy: zwyczajne prawodawstwo powszechne, prawodawstwo partykularne i papieskie prawo specjalne. Kluczowe etapy w rozwoju tego prawodawstwa stanowiły: Sobór Trydencki (1545-1563), promulgacja Kodeksu Prawa Kanonicznego (1917) i ogłoszenie konst. ap. "Exsul Familia" (1952).

§1. PRAWODAWSTWO TRYDENCKIE I POTRYDENCKIE

Poniższe rozważania, ograniczające się coraz bardziej do aspektu prawnego, wskazują główne kierunki ewolucji instytucji duszpasterstwa etnicznego, a zwłaszcza podstaw jej istnienia, jej statusu prawnego i form organizacji duszpasterstwa.

1. Podstawy prawne duszpasterstwa etnicznego

Nowożytność przyniosła ze sobą warunki sprzyjające duszpasterstwu etnicznemu, a zwłaszcza: odkrycia geograficzne, rozwój techniki, kolonizowanie nowych kontynentów, masowe migracje zaoceaniczne i kontynentalne, a także rozkwit nowożytnych nacjonalizmów³.

Rozpoczęte w 1492 r. wyprawy zaoceaniczne otwarły przed Kościołem szerokie pole ewangelizacji. Na nowe kontynenty udawali się wraz z kolonistami europejscy kapłani, którzy spełniali tam dwojaka funkcję: duszpasterzy etnicznych swych rodaków i misjonarzy tubylców⁴. Tę pierwsza faworyzowała kolonialna metoda misyjna, która służyła do przenoszenia europejskich wzorców duszpasterskich, języka i kultury do nowego świata⁵. Królewski patronat (portugalski, hiszpański), polegający na sprawowaniu duchowej jurysdykcji nad koloniami, zabezpieczał rodzimy charakter tej metody⁶.
Przeniesione na nowe kontynenty duszpasterstwo było dla przybyszów z Europy ich własnym duszpasterstwem etnicznym. Cała "zamorska" struktura kościelna była odwzorowaniem i przedłużeniem kościelnej organizacji z kraju macierzystego⁷. Gdzieniegdzie, zwłaszcza w Indiach, koloniści i tubylcy posiadali oddzielne duszpasterstwo⁸. W Ameryce Północnej i Australii kościelna organizacja służyła niemal wyłącznie anglosaskim przybyszom⁹. Od połowy XIX w. czyli po napłynięciu tam katolickich imigrantów z różnych krajów, duszpasterstwo przybrało tam charakter wyraźnie narodowy¹⁰.

Do odnowy średniowiecznego systemu duszpasterstwa etnicznego przyczynił się Sobór Trydencki (1545-1563), głównie poprzez trzy postanowienia. Pierwsze dotyczyło używania języka ojczystego w duszpasterstwie. Sobór zakazał pod karą ekskomuniki wprowadzania języka narodowego do kanonu Mszy św.¹¹, ale pozwolił na używanie go (lingua vernacula) w głoszeniu słowa Bożego, zwłaszcza w katechezie¹². To ostrożne zalecenie w prawie potrydenckim przerodziło się w formalny nakaz stosowania języka narodowego w duszpasterstwie odrębnych grup etnicznych¹³ , co potwierdzało prawo partykularne z terenów Europy¹⁴, Indii¹⁵, Ameryki Północnej¹⁶ i Łacińskiej¹⁷.

Drugie postanowienie dotyczyło doboru kapłanów na duszpasterzy, którzy powinni być bardziej odpowiedni (magis idonei) wśród innych kandydatów na dany urząd duszpasterski¹⁸. Jedną z kwalifikacji, które składały się na ową "odpowiedniość", była dobra znajomość języka ojczystego wiernych¹⁹. Na tym tle w XVIII w. nabrał dużego znaczenia problem kleru etnicznego, zwanego też rodzimym lub tubylczym (clerus indigena). Stolica Apostolska uzasadniała potrzebę tego kleru trzema racjami: istnieniem praktyki ustanawiania duchowieństwa rodzimego od czasów apostolskich; większym zaufaniem wiernych wobec kapłanów rodzimych; lepszą znajomością u tych kapłanów języka, zwyczajów i mentalności swych rodaków²⁰. Ideę kleru rodzimego lansowano szczególnie na misjach²¹, ale odnoszono ja również do środowisk migrantów i mniejszościowych grup etnicznych²².
Zgodnie z trzecim postanowieniem Soboru Trydenckiego biskupi mieli dokonać reorganizacji parafii, która powinna mieć zawsze określoną grupę wiernych i własnego proboszcza²³. Przy określeniu parafii przepis faworyzował granice terytorialne, ale dopuszczał też - gdzie zachodziła ku temu potrzebo - określenie w inny odpowiedni sposób, czyli personalne²⁴. Pośrednio Sobór zaaprobował instytucję parafii personalnej, którą odtąd zaczęto powszechniej stosować w duszpasterstwie etnicznym, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych²⁵.
Pod koniec XIX w. duszpasterstwo etniczne stało się przedmiotem narodowych konfliktów i kontrowersji²⁶. Dla uzasadnienia podstaw tego duszpasterstwa, odwoływano się do naturalnych praw ludzkich z dziedziny języka, kultury i wychowania²⁷. Sięgano też do racji teologicznych i kanonicznych²⁸. Zagrożeni migranci i grupy mniejszościowe szukali moralnego wsparcia u papieża²⁹.

Stolica Apostolska zajęła w tej kwestii stanowisko umiarkowane; wskazywała, że tkwiąca w naturze człowieka miłość do własnego języka jest w pewnych granicach słuszna i usprawiedliwiona. Jednakże - dowodziła ona - prawa Jednostek i grup w tej dziedzinie muszą być uzgodnione z dobrem wspólnym szerszej społeczności, Naturalne odrębności kulturowe nie mogą bowiem naruszać jedności społeczności kościelnej³⁰. W tym duchu ujęta była odpowiedź Kongregacji Rozkrzewiania Wiary w sprawie erygowania parafii narodowościowych w Stanach Zjednoczonych³¹ i papieskie interwencje dyplomatyczne w różnych krajach³².

2. Status duszpasterza etnicznego

Udającym się na nowe kontynenty kolonistom towarzyszyli misjonarze. Od 1516 r. żaden statek nie mógł tam odpłynąć bez kapłana na pokładzie. Misjonarzami byli w większości zakonnicy, a w tym głównie jezuici³³.

Duszpasterzami grup etnicznych mogli być kapłani rodzimi (naturates, connaturales)³⁴, bądź przynajmniej dobrze władający językiem danych wiernych³⁵. W ramach egzaminu przed prowizją na dany urząd należało sprawdzić znajomość wymaganego języka³⁶. Stąd rodziła się potrzeba i obowiązek kształcenia kapłanów etnicznych³⁷, a służyły temu celowi kolegia i seminaria narodowe³⁸, seminaria diecezjalne, które programowo uwzględniały przygotowanie (językowe) przyszłych kapłanów do pracy wśród mniejszościowych grup etnicznych³⁹. Niekiedy wysyłano kandydata do kapłaństwa do seminariów w kraju ojczystym, a także sprowadzono stamtąd przyszłych duszpasterzy⁴⁰.

Wędrówki kapłanów do innych krajów byty regulowane prawem powszechnym⁴¹. Od końca XIX w. zaszła potrzeba ograniczenia samowolnej migracji i dokonania selekcji duchowieństwa udającego się z krajów europejskich do Stanów Zjednoczonych i na Filipiny. Papieskie przepisy specjalne określały procedurę wyjazdu, wymagając przy tym m. in. pisemnej zgody zainteresowanych biskupów i każdorazowego pozwolenia Kongregacji Soboru ⁴².

Pracujący w obcej diecezji kapłoni etniczni się w inkardynować, bądź pozostawać tam w relacji służby faktycznej. W tej pierwszej sytuacji liczne wyjazdy kapłanów do krajów zamorskich przyczyniły się do znacznej ewolucji instytucji inkardynacji i ekskardynacji. Oprócz wymiany przez zainteresowanych biskupów formalnych dokumentów w tej sprawie, przepisy papieskie wymagały też pisemnego świadectwa biskupa o życiu i obyczajach własnego kapłana⁴³. Ostrożniej (cautius) i surowiej (severius nakazywały one postępować w przypadku "clericos diversae lingae et nationis"⁴⁴. Duchowni z Polski mogli się - w pewnym okresie czasu (1896-1906) - inkardynować w Stanach Zjednoczonych tylko za specjalnym pozwoleniem Kongregacji Soboru⁴⁵.

Sytuację służby faktycznej kapłana w obcej diecezji regulowała - przynajmniej w Stanach Zjednoczonych - swoista umowa, zawierana przez biskupów w diecezjach a quo i ad quem. Biskup tej drugiej musiał zapewnić, że udzieli obcemu kapłanowi jakiegoś urzędu kościelnego. Pośrednio zobowiązywał się tym sposobem do zabezpieczenia mu niezbędnego utrzymania⁴⁶.

Status duszpasterski kapłanów etnicznych określały przepisy prawa powszechnego⁴⁷, prawo partykularne, przywileje papieskie⁴⁸, debet biskupa, a niekiedy również umowy zawierane z bractwami czy innymi grupami wiernych.

Niektóre aspekty statusu kapłanów etnicznych określało prawo świeckie, które zabraniało lub ograniczało niekiedy przyjmowanie przez nich urzędów kościelnych.⁴⁹ Właśnie dlatego w umowach kolonizacyjnych zabezpieczano często prawo wiernych do posiadania własnego duszpasterza etnicznego⁵⁰.

3. Formy duszpasterstwa etnicznego

Duszpasterstwo etniczne w dalszym ciągu wcielało się we wszystkie niemal formy organizacji duszpasterskiej, włącznie - przynajmniej w przypadku wiernych obrządków wschodnich - z diecezjami⁵¹. W diecezjach etnicznie mieszanych istniał, choć rzadko, wikariusz generalny dla wiernych określonego języka, narodowości czy obrządku⁵².
Częstą formą duszpasterstwa etnicznego stała się parafia personalna: językowa, narodowościowa, obrządkowa⁵³. W wielu krajach zwyczajna formą tego duszpasterstwa była parafia terytorialna o charakterze czysto etnicznym (kolonie w Ameryce Łacińskiej) lub etnicznie mieszanym. W tym drugim przypadku w parafii tworzono stałe wikariaty, zwane kuracjami (curatae)⁵⁴, bądź pomocnicze kaplice narodowe⁵⁵.

Sobór Trydencki nie wspomniał o wikariuszu parafialnym z tytułu odrębnego języka wiernych. Jednakże pośrednio uznał on ten tytuł, mówiąc o obowiązku troski proboszczowskiej o wszystkich wiernych i o głoszeniu im słowa Bożego osobiście (per se) lub przez zastępcę (per alium)⁵⁶. W przypadku, gdy proboszcz nie znał języka ojczystego części swych wiernych, miał on obowiązek - co potwierdzało często prawodawstwo partykularne - dobrania sobie odpowiedniego wikariusza.⁵⁷

Dla potrzeb mniejszości etnicznych Kościół zezwalał na zakładanie kościołów rektorskich i kapelanii: dworskich⁵⁸, dyplomatycznych⁵⁹, zakonnych⁶⁰, kolegiackich⁶¹, brackich⁶², szpitalnych⁶³, wojskowych⁶⁴, jenieckich⁶⁵, okrętowych⁶⁶.

Częściową opiekę duchową spełniali kaznodzieje⁶⁷ i spowiednicy narodowi⁶⁸, spowiednicy podczas podróży morskiej no statkach i w obcych portach⁶⁹, altarzyści i katecheci. W sytuacji braku duszpasterstwa etnicznego korzystano z posługi tłumacza⁷⁰.

Etnicznego charakteru duszpasterstwa chroniło prawo patronatu i związany z nim przywilej prezenty⁷¹.

§ 2. KODEKS PRAWA KANONICZNEGO

Pierwsza połowa XX w. była okresem wielkich przemian społecznych i konfliktów narodowych, które stale odnawiały zapotrzebowanie na duszpasterstwo etniczne. W klimacie nacjonalistycznyeh tarć było ono zagrożone. Jego opiekunem była Stolica Apostolska, która czyniła to poprzez nauczanie, prawodawstwo kościelne i wysiłki dyplomatyczne⁷².
W dziedzinie doktrynalnej papieże podkreślali jedność i ponadnarodowy charakter Kościoła, ale też uzasadniali potrzebę otwarcia się Kościoła na kultury narodowe.⁷³ Odwoływali się przy tym do prawa naturalnego, które nakazuje szanować kulturowe dziedzictwo poszczególnego narodu, a także każdej grupy mniejszości narodowej⁷⁴.
W płaszczyźnie normatywnej Stolica Apostolska potwierdziła prawo do istnienia duszpasterstwa etnicznego i określiła jego ogólny status w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. Wprawdzie zamieszczone tam przepisy traktują o tym zagadnieniu lakonicznie lub nawet pośrednio. Jednakże interpretując je w świetle dawnej dyscypliny (kan. 6), łatwo w nich odkryć niemal wszystkie tradycyjne instytucje duszpasterstwa etnicznego⁷⁵.
Konkretnie Kodeks brał pod uwagę ludzi migrujących i należących do odrębnej grupy etnicznej⁷⁶, którym zapewniał odpowiednie dla nich duszpasterstwo etniczne⁷⁷. Bezpośrednią kontrolę nad tym duszpasterstwem objęła Stolica Apostolska, której kan. 216 §4 zarezerwował władzę erygowania, innowacji i znoszenia parafii personalnej z tytułu odrębnego języka, narodowości czy obrządku.

W prawie kodeksowym nadal zwracano uwagę na kształcenie kapłanów etnicznych⁷⁸, gdyż znajomość języka ojczystego stanowiła jedną z kwalifikacji, wymaganej przy doborze najbardziej odpowiedniego kandydata na dany urząd duszpasterski⁷⁹. Sprawie ustanawiania kapłana etnicznego duszpasterzem sprzyjało prawo fundacyjne. Zgodnie z kan. 1417 w momencie fundacji beneficjum fundator mógł - za zgodą ordynariusza - postawić odpowiednie warunki, zgodne z naturą beneficjum. Jednym z warunków mogło być zastrzeżenie, aby każdorazowy beneficjat (duszpasterz) był określonej narodowości⁸⁰. Temu samemu celowi służyło prawo patronatu, zawierające w sobie przywilej prezenty⁸¹.
Zgodnie z prawem kodeksowym duszpasterstwo etniczne organizowano w formie: parafii personalnej⁸², parafii terytorialnej o charakterze etnicznym,⁸³ wikariatu parafialnego⁸⁴, kościoła rektoralnego⁸⁵ , różnego typu kapelanii⁸⁶ , funkcji kaznodziei⁸⁷, katechety,⁸⁸ spowiednika⁸⁹ , spowiednika na statkach⁹⁰, a wreszcie korzystania z tłumacza⁹¹.

Tak więc Kodeks z 1917 r. stanowił podstawę prawną do rozwoju duszpasterstwa etnicznego, którego szczegółowy status określało prawo specjalne, o czym niżej, i prawo partykularne. Stolica Apostolska odwoływała się do zawartych w nim "kanonów Kościoła" podczas podpisywania licznych konkordatów, które chroniły prawo mniejszości do własnego duszpasterstwa, a zwłaszcza do używania języka ojczystego w nauczaniu religijnym i szkolnictwie⁹².

§3. PRAWODAWSTWO SPECJALNE

Pod koniec XIX w. z duszpasterstwa etnicznego zaczęło się stopniowo wyodrębniać i usamodzielniać bardziej wyspecjalizowane duszpasterstwo migracyjne. Dotąd było ono integralną lecz amorficzną częścią tego pierwszego, które obok migrantów obejmowało również lokalne mniejszości narodowe. Stąd także historia duszpasterstwa etnicznego była jakby prehistorią duszpasterstwa migracyjnego.

Rodzące się nowoczesne duszpasterstwo migracyjne było nadal zakorzenione i w różny sposób powiązane z szerzej rozumianym duszpasterstwem etnicznym, ale równocześnie uzyskiwało ono własną specyfikę i organizację. Wynikało to stąd, że jego bezpośrednią podstawą prawną było papieskie prawo specjalne, początkowo partykularne, a następnie powszechne.

1. Partykularne prawodawstwo specjalne

O rozwoju duszpasterstwa migracyjnego, mającego charakter nadzwyczajny, czyli uzupełniający zwyczajne duszpasterstwo Kościoła, zadecydowały dwa czynniki: nowożytna migracja i bezpośrednia ingerencja Stolicy Apostolskiej w sprawy opieki nad migrantami.
W połowie XIX w. rozpoczęła się "wielka migracja" ludności z Europy na inne kontynenty, a nieco później również migracja kontynentalna, spowodowana przyczynami ekonomicznymi i politycznymi (wojny)⁹³. Dostrzeżono wówczas, że zwyczajne duszpasterstwo nie jest w stanie zaspokoić różnorodnych potrzeb migrantów. Dlatego w krajach masowej emigracji (Włochy, Niemcy, Polska)⁹⁴ i imigracji (Francja, USA)⁹⁵ zaczęto tworzyć specjalne dzieła opieki nad migrantami. Stolica Apostolska aprobowała prywatne inicjatywy w tej dziedzinie i przyjęła stopniowo bezpośrednie kierownictwo nad wieloma dziełami. Począwszy od papieża Leona XIII (+ 1903) ogłosiła liczne dokumenty, w których polecała biskupom organizować opiekę nad migrantami w krajach emigracji (Włochy) i w krajach imigracji (Europa, USA). Popierała ona przy rym i nakazywała upowszechniać wyspecjalizowane dzieła apostolskie⁹⁶.
W celu lepszego kierowania opieką nad katolickimi migrantami obrządku łacińskiego papież Pius X w dniu 15 sierpnia 1912 r. utworzył przy Kongregacji Konsystorialnej specjalny Urząd Emigracji, zwany też Sekcją Duszpasterstwa Emigracyjnego⁹⁷.

W ten sposób w Kościele Zachodnim rozwijała się organizacyjna struktura nadzwyczajnej (extra-ordinaria) czyli pozaparafialnej opieki duszpasterskiej nad migrantami⁹⁸. Struktura ta miała odtąd na celu nie zastąpienie czy wyręczenie duszpasterstwa zwyczajnego (cura ordinaria) czyli parafialnego, ale jego uzupełnienie. Istotnym elementem omawianej struktury była instytucja misjonarza migrantów.

Jako precedens, który przyczynił się do narodzin tej instytucji, uznaje się inicjatywę Wincentego Pallottiego, który na zlecenie papieża Piusa IX (+1878) wysłał w 1844 r. do Londynu własnego kapłana.

Ten zaś - nosząc tytuł "misjonarza apostolskiego" - pełnił tam funkcję kapelana emigrantów włoskich⁹⁹. W ten sposób powstała "włoska misja", która stała się prototypem opieki duszpasterskiej podjętej ?nomine Ecclesiae" czyli na zlecenie papieża. Odtąd podobne misje włoskie i innych narodowości powstawały w wielu krajach¹⁰⁰. Już wcześniej, bo w 1836 r. powstała "polska misja" w Paryżu, ale nie miała ona charakteru "apostolskiego"¹⁰¹.
Tak rodziła się instytucja misjonarza (missionarius, missionalis) migrantów¹⁰², czyli kapłana etnicznego, przeznaczonego do posługi duchowej wśród określonej grupy migrantów. Do pracy był on angażowany za pośrednictwem wyspecjalizowanych dzieł opiekuńczych.¹⁰³ Dla należytego przygotowania przyszłych misjonarzy powstawały specjalne zgromadzenia zakonne¹⁰⁴, zajmujące się duszpasterstwem emigracyjnym, seminaria narodowe, a w Rzymie utworzono w 1914 r. Kolegium Kapłanów dla Emigrantów Włoskich¹⁰⁵.

Misjonarze udający się na inne kontynenty podlegali specjalnym przepisom o migracji duchowieństwa do krajów zamorskich, a także o inkardynacji w tamtych diecezjach. Od 1914 r. przepisy te zostały rozciągnięte na wszystkich misjonarzy migrantów, także na pracujących w krajach europejskich¹⁰⁶. Każdy misjonarz wymagał odtąd niezależnie od zgody zainteresowanych biskupów - specjalnej aprobaty Kongregacji Konsystorialnej na pracę duszpasterską w innym kraju¹⁰⁷.

W praktyce przypisy te nie wszędzie były respektowane. W wielu krajach angażowano misjonarzy migrantów na podstawie umów zawieranych przez zainteresowanych biskupów, bądź zgodnie z lokalną praktyką.¹⁰⁸

W sprawie statusu duszpasterskiego misjonarzy prawo specjalne zalecało zakładanie na emigracji ośrodków (misji, centrów, sekretariatów) duszpasterskich¹⁰⁹; miejscowych biskupów wzywało ono do udzielania misjonarzom odpowiednich
uprawnień ¹¹⁰. Misjonarze działali więc zazwyczaj na podstawie władzy delegowanej, a ich uprawnienia były określone prawem partykularnym, dekretem biskupa lub umowa. Ze względów formalnych, a mianowicie w celu udzielenia misjonarzowi ogólnej delegacji do błogosławienia małżeństw, misjonarza mianowano często wikariuszem współpracownikiem miejscowej parafii¹¹¹. Niekiedy misjonarzom udzielano minimalnych uprawnień, bądź całkowicie ich odmawiano, co rodziło konflikty pomiędzy migrantami i miejscowymi pasterzami.

2. Konstytucja ?Exsul Familia" (1952 r.)

W czasie i po zakończeniu II wojny światowej żywiołowe i zazwyczaj przymusowe migracje powodowały złożone problemy społeczne, prawne, religijno-moralne i pastoralne. To rodziło konieczność zaradzenia różnorakim potrzebom migrantów różnych narodowości¹¹².
Opiekunem migrantów okazał się papież Pius XII, który w licznych dokumentach uwrażliwiał sumienia społeczności kościelnej i świeckiej na osobowe i społeczne prawa migrantów¹¹³. Epokowe znaczenie w tej dziedzinie miała i posiada nadal jego konstytucja apostolska ?Exsul Familia" z 1 sierpnia 1952 r.¹¹⁴.

Wysoka ranga dokumentu (konstytucja) świadczyła o doniosłości jego treści. Ta zaś wskazywała na trwały związek Kościoła z migrantami, a także na stałe prawo migrantów do opieki duszpasterskiej, uwzględniającej ich język, kulturę i specyficzne potrzeby. Konstytucję uznano dlatego za ?wielką kartę" miłości Kościoła wobec migrantów, zwanych tam emigrantami¹¹⁵.

Jako pierwsza kodyfikacja prawa powszechnego w dziedzinie duszpasterstwa migracyjnego konstytucja kontynuowała tradycję prawną. Odwołując się do przepisów i faktów historycznych, autorytatywnie potwierdziła, że spełniane przez wieki duszpasterstwo etniczne było zaczątkiem i odpowiednikiem współczesnego duszpasterstwa migracyjnego¹¹⁶.
W stosunku do wcześniejszych dokumentów prawodawstwa specjalnego konstytucja usystematyzowała rozproszone przepisy partykularne, w wielu punktach je zmieniła i nadała im charakteru prawa powszechnego¹¹⁷.

Jako kodyfikacja prawa specjalnego opierała się ona na Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. Była z nim uzgodniona, odwoływała się do niego¹¹⁸, choć zawierała też liczne normy wykraczające poza prawo ogólne.

Naczelna ideą konstytucji "Exsul Familia" była troska pastoralna Kościoła o migrantów. Zgodnie z przyjętą w niej zasadą wszystkim obcokrajowcom należy zapewnić opiekę współmierna do ich potrzeb i nie mniejsza od tej, z jakiej korzystają inni wierni w swej diecezji¹¹⁹. Tą specjalną opieką należało objąć wszystkich migrantów katolickich, zarówno w krajach emigracji, jak i imigracji, a także podczas podróży morskiej.
W tym celu prawodawca określił w konstytucji pełną organizację duszpasterstwa migracyjnego, funkcjonującego w płaszczyźnie ogólnokościelnej, krajowej (początki) i diecezjalnej. W tę strukturę włączył on zarówno stare (np. parafie personalne), jak i całkiem nowe (np. misje duszpasterskie) instytucje prawne¹²⁰. Analiza rozbudowanej organizacji duszpasterstwa migracyjnego pozwala w nim dostrzec, zarysowujące się już w przeszłości, dwa systemy opieki duchowej: zwyczajną i nadzwyczajną.

Ta pierwsza, normowana ogólnymi przepisami prawa, miała być świadczona migrantom wraz z ogółem wiernych w ramach zwykłej organizacji duszpasterskiej, której podstawowym rozwiązaniem była parafia, w tym także parafia personalna¹²¹.

Opieka nadzwyczajna, regulowana przez prawo specjalne, miała objąć samych migrantów w ramach specyficznej organizacji duszpasterskiej, której istotnym rozwiązaniem była instytucja misjonarza migrantów¹²².

W ujęciu konstytucji oba systemy nie wykluczały się, ale raczej się uzupełniały. Misjonarz migrantów posiadał dlatego zgodnie z prawem jurysdykcję równorzędnie kumulowana z miejscowymi proboszczami¹²³. Oznaczało to, że zadaniem misjonarza było uzupełniać zwyczajne duszpasterstwo lokalne.

W istocie rzeczy przepisy konstytucji harmonizowały funkcjonowanie obu omawianych systemów¹²⁴, ale zdecydowanie więcej uwagi poświęcały przy tym systemowi opieki nadzwyczajnej, a w szczególności misjonarzowi migrantów.

Postanowienie konstytucji "Exsul Familia" w sprawie misjonarza miały najdonioślejsze znaczenie. Już z jej części historycznej wynikało, że prawodawca potraktował kapłanów etnicznych z minionych wieków za poprzedników współczesnych misjonarzy migrantów¹²⁵. W części zaś normatywnej określił on po raz pierwszy i w całości prawna figurę misjonarza migrantów (missionarius emigrantium). Wprawdzie papież Pius XII czerpał przy tym liczne elementy prawne z dokumentów swych poprzedników, lecz o nim dopiero można powiedzieć, że formalnie ustanowił misjonarza migrantów jako instytucję powszechnego prawa specjalnego¹²⁶.

Papież ten względnie dokładnie określił osobowy i duszpasterski status misjonarza. W zakresie statusu osobowego przyjął on w zasadzie wcześniejsze rozważania prawa specjalnego. Wszystkie więc ważne akty związane z nominacja misjonarza, jego wyjazdem do jakichkolwiek krajów zamorskich, a także jego ewentualna inkardynację w innej diecezji poddał pod bezpośrednia władzę lub kontrolę Kongregacji Konsystorialnej¹²⁷. Samego misjonarza powierzył, tak pod względem dyscypliny, jak i jego posługi władzy odpowiedniego ordynariusza miejsca¹²⁸, nie wyjmując go przy tym spod władzy jego własnego biskupa czy przełożonego zakonnego¹²⁹.

Istotną nowość papież wprowadził w dziedzinie statusu duszpasterskiego misjonarza. Jego posługę - spełnianą dotąd na podstawie władzy delegowanej - określił on jako urząd duszpasterski, z którego wypływała władza zwyczajna misjonarza z określonymi prawem obowiązkami i uprawnieniami, analogicznymi do proboszczowskich¹³⁰. Odrębnymi dokumentami Stolica Apostolska wyjaśniła zakres niektórych kompetencji misjonarza¹³¹, a także udzieliła mu kilku uprawnień specjalnych i przywilejów¹³².

Jako właściwą misjonarzowi migrantów formę organizacji duszpasterskiej konstytucja "Exsul Familia" przyjęła i prawnie określiła misję duszpasterska (missio cum cura animarum), czyli placówkę podobną w dużej mierze do parafii personalnej¹³³.

Nic dziwnego, że konstytucję przyjęto z radością w środowiskach migrantów. Umocniła ona bowiem pozycję misjonarzy migrantów, zapewniła im samodzielność i znaczna autonomię wobec miejscowych duszpasterzy, zabezpieczyła ich prawa i dała im oparcie w całej strukturze wyspecjalizowanego duszpasterstwa migracyjnego¹³⁴.

Słabą stroną tego dokumentu był jego centralistyczny i sztywny model zarządzania duszpasterstwem migracyjnym, wzięty ze wzorców włoskich. Stąd w niektórych krajach (USA, Australia) nie wprowadzono go w życie¹³⁵.

Z całości rozważań w tym rozdziale wynika, że w czasach nowożytnych duszpasterstwo etniczne zaczęło rozwijać się dwutorowo. W oparciu o prawodawstwo ogólne funkcjonowało w ramach duszpasterstwa zwyczajnego, a równocześnie na bazie przepisów specjalnych kształtował się system duszpasterstwa nadzwyczajnego. W ramach tego drugiego systemu uformowała się instytucja misjonarza migrantów, który w konstytucji "Exsul Familia" zdobył swój pełnoprawny status.